Леаніды не вернуцца да Зямлі (Нельга забыць)

Вочы Андрэя вільготна блішчалі.
- Ірына Сяргееўна, — сказаў ён, — я сягоння шчаслівы. Я вельмі… вельмі шчаслівы. Быццам нанова нарадзіўся на свет. І ён такі прамыты, такі зіхатлівы. Дзякуй вам за гэта.
— Што вы, Андруша, мілы. За што мне? Дзякуйце таму, невядомаму.
— Не, — цвёрда сказаў Андрэй, — і яму і вам. Таму што вы адкрылі мне вочы на гэта.
Яна маўчала. Потым прыўзняла сур'ёзныя вочы.
— Андруша, — ціха сказала яна, — вы раззлаваліся на Марыю з-за мяне.
— Так, — неахвотна сказаў Андрэй.
— Не трэба. Не як выкладчык, як жанчына кажу вам: не трэба. Чым яна вінаватая?
— А чым вінаватая вы? Тым, што добрая?
— I ўсё ж не трэба… Дзеля мяне.
— Добра.
Яны моўчкі сядзелі ў аўтобусе, які ляцеў у ноч.
— Раскажыце што-небудзь, — папрасіў Андрэй, — што-небудзь з таго, што ўразіла вас больш за ўсё.
— Добра, — мяккім голасам сказала яна. — Я была тады маленькая, і гэта было да вайны. Некаторы час я жыла ў сям'і славутага кампазітара, вучылася ў яго. I вось аднойчы ён узяў мяне ў Ноўгарад. А там мы пайшлі ў царкву Спаса Нярэдзіцы… Немцы ў вайну знішчылі яе… А тады яна была ва ўсёй сваёй прыгажосці. I фрэскі ўсярэдзіне: страшны суд. Густая чырвань, дымнае золата і чарната. Паказваў нам дваім царкву маленькі бедны попік. Раса зашмальцаваная, валосікі хвігай тырчаць на патыліцы. Але вось ён даведаўся, хто са мною. "Пачакайце, — кажа, — я вас чымсьці паспрабую здзівіць. Для гэтых фрэсак патрэбны і словы адпаведныя". Дзіўна, што ён так добра зразумеў сутнасць царквы. Але ведаеце, што ён зрабіў? Ён пакінуў толькі адну свечку. I пры яе святле, пад усімі гэтымі фрэскамі, пачаў чытаць пакаянны псалом. Цень, маленькі язычок агню, пагрозлівыя твары фрэсак. I гэтыя жахлівыя, старажытныя словы. Цяжкія, як праклён… Я ніколі гэтага не забуду… Мой спадарожнік потым сказаў, што больш не прыйдзе сюды, каб не псаваць уражання.
Зноў яны маўчалі. Імчалі ім насустрач і знікалі цьмяныя абрысы дрэў.
— Раскажыце пра сябе, — сказала яна, — пра сваю радзіму.
— Яна прыгожая, — сказаў Андрэй, — яна лепшая ў свеце.
— А балоты?
— Што ж, і балоты бываюць прыгожымі. Уначы па іх скача прывідная кавалькада: дзікае паляванне караля Стаха. Так кажуць народныя паданні. Коні не пакідаюць слядоў, а над галовамі коннікаў гарыць самотная зорка.
— Раскажыце мне якую-небудзь казку.
I Андрэй пачаў "Вужыную каралеву".
Човен, заплецены белымі лілеямі… залёты вужынага караля… замак на выспе… пакуты дзяцей… крывавая пена на хвалях… юнак у залатой світцы пад вадой.
I толькі потым, толькі расказаўшы ўсё, Андрэй спахапіўся, што ўпершыню за гады ўспомніў казку, якую ненавідзеў яшчэ з тых, яшчэ з Алёнчыных часоў.
— Бог ты мой, — ціха сказала Горава, — якая прыгажосць, які дзіўны склад фантазіі.
— Так, — сказаў Андрэй, — фантазія незвычайная. I незвычайны лёс.
Зусім паблізу ад сябе ён бачыў яе вялікія шэрыя вочы, вузел валасоў. I яго, у які ўжо раз, здзівіў той пакорліва-нявінны, разумны выраз, які быў неадрыўны ад усяго аблічча гэтай незвычайнай жанчыны.
Яны сядзелі і размаўлялі шэптам, а аўтобус усё ляцеў і ляцеў у ноч.
— Вы як небудзь заходзьце да мяне, — сказала яна, — пакажу карціны.
— Добра, — адказаў Андрэй, — але ж вы днямі едзеце за мяжу, потым у нас вакацыі.
— Ну то заходзьце пасля вакацый.
— Абавязкова.
Няскора яшчэ ўдалося Андрэю выканаць сваё абяцанне. Але тады ён не ведаў гэтага. Ён проста сядзеў поруч з жанчынай і глядзеў на яе.
А аўтобус ляцеў і ляцеў, і наперадзе чакала яго ноч.
 
Р а з д з е л IX
На пачатку ліпеня сябры раз'ехаліся па хатах. Андрэй пажыў тыдні тры дома, а потым скарыстаўся запрашэннем дзядзькі, па-паходнаму хутка сабраўся і раніцою наступнага дня ўжо выходзіў з цягніка на перон невялічкай станпыі.
Гарадок гэты быў той самы Сухадол, ля якога ў памятную вераб'іную ноч адбылася "паромная трагедыя". Большасць Грынкевічаў з гэтай прычыны не любіла Сухадол, але дзядзька прыжыўся тут, пусціў карэнні і не хацеў нават думаць аб іншых мясцінах.
Жыў ён у вялізным напаўпустым доме, што пабудаваў яшчэ дзед, жыў разам з жонкай і маці, амаль глухой бабуляй, што любіла Андрэя як роднага, хоць і даводзілася маці Андрэя мачыхай.
Толькі вялізны сад аддзяляў дом ад Дняпра, вельмі шырокага ў гэтым месцы і вельмі пустога.
Дно Дняпра хавала шмат цікавага: дзядзька, напрыклад, паліў печ мораным дубам, паспяхова выцягваў дубовыя падводныя палі з моста, які калісь навёў Напалеон.
Андрэй любіў Сухадол, такі ціхі і павольны, любіў дзедаўскія тры клёны і таполю, што абапіраліся на дах, любіў вулкі, зарослыя рамонкамі — адвечны выпас усіх гусянят, любіў клады над дняпроўскім адхонам.
Клады ў спёку мрэялі верхавінамі дрэў, у непагоду шумелі векавымі хвоямі. Яны былі агульныя, праваслаўна-каталіцкія.
Ужо ідучы са станцыі, ён пачуў у кветніку лянівую размову нейкіх двух дзядзькоў.
— Чаго гэта ты плот свой не падпіраеш? Глядзі, самне ён твае яблыні.
— Не, — адказаў лянівы бас, — ён на бок суседа хіліцца, хай сусед і падпірае. Даўно, чорт на яго, пастаўлены плот. Пры нэпе, відаць, каб яго…
I Андрэй засмяяўся. Увесь Сухадол быў такі, прыдатны хутчэй да таго, каб дажываць, чым жыць.
Хлопец быў сустрэты ахамі і вохамі, атрымаў вялікі пакой (два акны ў сад, два — на вуліцу), расклаў на стале рукапісы, — і пайшлі дні ў чаргаванні працы і адпачынку, вершаў і рыбнай лоўлі.
Дзядзька быў адмысловы рыбак, а садаводам быў такім добрым, што выводзіў у Сухадоле вінаград.
Але Андрэй любіў дзядзьку не толькі за гэта. У дзядзькі быў рэдкі гумар, такі сонечна-вясёлы, такі смачна-з'едлівы, што каля яго людзі смяяліся да знямогі з раніцы да вечара. Дзіўна, як ён мог яго зберагчы на працягу свайго страшнага жьшдя.
А жыццё ў яго было сапраўды страшнае. Яшчэ дагэтуль часам яго пачынаў біць цік. Аб паходжанні яго дзядзька расказваў неахвотна:
— Другі дзень стаю ў гестапа тварам да сцяны. Сабакі ў спіну хакаюць. А сволачы гэтыя кожныя трыццаць хвілін страляюць у сцяну ля галавы. I кожны такі стрэл можа быць апошнім. Ну, аднак злаўчыўся, уцёк ад іх. Дагэтуль сам сабе не веру…
Для рыбалак падабралася добрая кампанія: дзядзька, настаўнік Мікалай Якаўлевіч і яшчэ Пятро, звяга, які заўжды смешна лаяўся з астатнімі.
Імя па бацьку ў Пятра было Трыфанавіч, але дзядзька, карыстаючыся ім як асновай, зрабіў з яго нешта такое непрыстойнае, што пры бабах хоць і не кажы.
На рыбалку дзядзька ездзіў у востраканечным саламяным брылі, Мікалай Якаўлевіч — у матроскай бесказырцы, парыжэлай ад часу, Пятро з непрыстойным імем па бацьку — у фуражцы.
Рыззё на ўсіх было страшэннае: інтэлігентная кампанія нагадвала хаўрус бандытаў.
I ўсё ж падчас гэтых вясёлых эскапад (а ездзілі на рыбу далёка, кіламетраў на пяцьдзесят па рацэ) Андрэй адчуваў часам нейкі сум, нейкую невыразную незадаволенасць жыццём.
А між тым ён ніколі яшчэ не пісаў так многа і добра, ніколі так поўна не адпачываў.
У канцы ліпеня прыехаў зусім нечакана Іван Століч, бацька Алёнкі. У яго было толькі некалькі вольных дзён. Два з іх вырашылі "забіць" на рыбалцы. Дзядзька падрыхтаваў маторны човен. Выехаць пастанавілі на золку.
Напярэдадні Андрэй і Століч доўга сядзелі ў начным садзе, дыхалі халаднаватым росным паветрам з нясцерпна салодкім водарам адцвітаючай маціёлы, якая невыразна бялела ў цемры.
Конікі стракаталі ўтрапёна. Зрэдку цішу ўспорваў крык драча. За ракою палала вогнішча: касцы на зарэчных паплавах гатавалі вячэру,
I так добра дыхаў у цемры начны сад, што рабілася шкада чагосьці незваротнага, шкада болю, які прайшоў.
— Добра, сынок, — сказаў раптам Іван.
Андрэй не мог без пакутлівага шкадавання глядзець на гэтага чалавека. Ён ведаў: той нічога не забыў. Сведчылі аб гэтым зусім сівыя валасы.
— Я думаю часам, — казаў Століч, — як гэта цяжка заставацца аднаму, без тых, каго любіш… Чаму не загінуў я — невядома… Цяжка аднаму.