Замалёўкi (на белорусском языке)
Калi нарадзiўся я, суседкi абуралiся:
- Зося! Што ты робiш? Цi ж можна даваць народжанаму iмя таго, хто перад iм сышоў у зямельку? Дрэнная прыкмета!..
Малайчына мама! Не пабаялася i не памылiлася!
Жыву ж я, дзякуй Богу, больш за паўвека, i ў маiм сэрцы жыве той маленькi Сярожка, чыё светлае iмя я нашу.
ПАГАРЭЛЬЦЫ
Пасля вайны ўсiм жылося нялёгка. А чаму ж нам, нашай сям'i, спытаецеся вы, было найгорш за ўсiх? Можа, я трошкi перабольшваю, каб выклiкаць у вас спачуванне? Не! Наадварот, я пазбягаю закранаць тыя зусiм жахлiвыя, неверагодныя цяжкасцi, якiя сапраўды амаль немагчыма ўявiць. На мой погляд, я апiсваю звычайнае пасляваеннае дзяцiнства, тыя маленькiя кавалачкi жыцця, якiя, дзякуй Богу, высветлiлi промнi памяцi.
Дык чаму нам жылося ў тых жа Будах горай за ўсiх? Таму, што пасля сканчэння вайны ў Беларусi былi тры катэгорыi гаротных людзей, якiя адрознiвалiся адзiн ад аднаго даволi значна. Першая катэгорыя - гарадскiя жыхары, другая - вясковыя. А ўжо з вясковых жыхароў вылучалiся самыя найгаротнейшыя людзi i пагарэльцы.
Уявiце чалавека, якi пасля вызвалення родных мясцiн вярнуўся на сваю сядзiбу, у сваю ацалелую хату. Запусценне, бедната, голад. Але, з другога боку - дах над галавой, нейкiя чарапы, нейкае адзенне, тапор, рыдлёўка, лыжка, мiска. Зноў ты хоць i бедны, а гаспадар, табе ёсць з чаго пачынаць, ёсць ад чаго адштурхнуцца.
А цяпер уявiце пагарэльцаў - нас, напрыклад. Немцы наляцелi ў вёску, калi мы яшчэ спалi, пазганялi ўсiх у свiран у чым былi. Як мы засталiся жывымi адзiн Бог ведае. Вёску з усiм нашым небагатым скарбам спалiлi. I сёння яшчэ выворваецца i аплаўленая цэгла, i аплаўленае шкло...
Частку вайны мы прагаравалi з партызанамi, было страшна, але ж i нейкi булён перападаў. Потым на Палiку трапiлi з партызанамi ў акружэнне ратавалiся хто як мог. Ляцелi па лясах па каленi ў крывi. Што мы мелi, вярнуўшыся ў родную Карпiлаўку пасля яе вызвалення? Акрамя вошай, якiя вiселi на нас шышкамi, - нiчога! Вугельчыкi ад нашага дома i тыя параслi крапiвой i палыном. З вялiкай цяжкасцю мама, без рыдлёўкi, ледзь не зубамi, выкапала зямлянку, у якой, акрамя яловых лапак, нiчога не было.
Вярталiся суседзi, хто выжыў, i таксама, як краты, зарывалiся ў зямлю.
А чым кармiць дзяцей? Мама хадзiла па навакольных няспаленых вёсках прасiла ў людзей лушпаi ад бульбы, - людзi давалi гэтыя лушпаi, бо мама казала, што дзецi памiраюць з голаду. Гэтым i ратавалiся ад смерцi.
З такiм багаццем мы перабралiся ў Буды, дзе пасялiлiся ў гнiлы, дзiравы калгасны трысценак. Але гэта ўжо была не зямлянка, можна рызыкнуць i зiмаваць. Разжыцца было вельмi цяжка. Калгас нiчога не плацiў за працу, лесу, каб пабудавацца, не даваў, насення не было. А няма насення - няма i ўраджаю, няма ўраджаю - зноў голад...
Выручалi сваякi, якiя жылi ў Менску, - аддавалi рознае непатрэбнае адзенне. Iм яно было непатрэбнае, нам - шык.
Вярнуўся з вайны тата, прывёз адзiны трафей - нямецкi гармонiк. Гэты гармонiк нас калi-нiкалi выручаў. Жыццё не супынiлася, людзi жанiлiся, моладзь хацела танцаў, а без гармонiка - што за вяселле, што за вечарынка? Тата быў надзвычай здольным гарманiстам, ён быў нарасхоп. З вяселля ж ён вяртаўся дамоў - з кавалкам хлеба i са шматком сала.
Вось так памаленьку мы, пагарэльцы, карабкалiся з нястачы, намнога адстаючы ад астатнiх.
ПЫТАННЕ
Вайна не шкадавала нiкога. У яе пражорлiвым полымi загiнулi мiльёны людзей i старых, маладых, дзяцей...
За пасляваенныя дзесяцiгоддзi да тых загiнуўшых мiльёнаў далучылiся i працягваюць далучацца новыя мiльёны ненароджаных людзей, якiя застаюцца ўмоўнымi неадушаўлёнымi лiчбамi, няздольнымi прадоўжыць род чалавечы. Лiк ненароджаных, а значыцца, забiтых, павялiчваецца ў геаметрычнай прагрэсii, канца гэтаму не будзе. Вось што такое вайна...
Усе гады свайго жыцця я шукаў адказ на адно пякучае пытанне: чаму нас, карпiлаўцаў, немцы сагналi ў калгасны свiран, каб спалiць, як спалiлi Лясiны з iх ста дваццаццю сем'ямi, але ў апошнi момант прапусцiлi скрозь рады кулямётаў i далi магчымасць пайсцi ў лясы? Вёску спалiлi, а людзей выпусцiлi... Чаму пашкадавалi?
Вёска знаходзiлася ў зоне актыўных партызанскiх дзеянняў, партызаны былi частымi "госцямi" ў Карпiлаўцы, мама нават выконвала iх заказ - пякла хлеб. Можа, немцы пра гэта прама i не ведалi, але, пэўна, здагадвалiся, бо вёску проста так не спалiлi б. Не ведалi немцы i таго, што старэйшы мой брат Коля партызанiў у гэтых мясцiнах. Немцы палiлi ў нашай мясцовасцi вёскi з людзьмi "гуляючы". Толькi пачуюць, што партызаны наведалi якую-небудзь вёску, - палiлi яе з людзьмi без разбору. Што ўжо казаць пра нашу, з якой, як я ўжо казаў, партызаны "не вылазiлi"!
Доўгi час нашай выратавальнiцай я лiчыў настаўнiцу Марыю Аляксандраўну Васiлевiч, аднавяскоўку. Многа разоў гутарыў з ёй пасля вайны, гутарыў з многiмi людзьмi - сведкамi тых падзей, але не ўсё, як кажуць, стыкавалася, нечага цi некага ў той дзеi не хапала - не хапала галоўнай дзеючай асобы.
I вось зусiм нядаўна даведаўся пра наступнае: аднекуль у немцаў-карнiкаў, што "прасейвалi" нашу акругу, з'явiўся новы перакладчык. Хударлявы, валасы прамыя, светла-русыя, амаль белыя, зачэсаныя назад. Хто ён быў i адкуль невядома. Як яго прозвiшча - невядома. Нiчога пра яго невядома. Прасачыўся памiж людзей слых, быццам ён недзе некаму шапнуў: "Пакуль я ў немцаў перакладчыкам - людзi гарэць не будуць".
Гаварыў ён так цi не - таксама невядома. Але людзi сапраўды перасталi гарэць. Тое, што гэты знешне непрыкметны чалавек быў з немцамi ў Карпiлаўцы, калi вырашаўся наш лёс, - гэта так.
Вось i ўсе звесткi пра гэтага таямнiчага незнаёмца. Ёсць яшчэ адна несуцяшальная i сумная: неўзабаве немцы павесiлi яго ў Заслаўi. Потым лёталi па вёсках на конях прадстаўнiкi партызанскай брыгады - усё пыталiся, можа, хоць хто, хоць што ведае пра таго чалавека... Так ён i пайшоў з жыцця невядомым i, магчыма, гераiчным. Не выключана, што яму i хутчэй усяго яму я абавязаны сваiм выратаваным жыццём.
Нiзка схiляюся перад iм за тое, што разам з узняўшымся попелам ад спаленых карпiлаўскiх хатаў не было майго попелу...
СУСТРЭЧА
Нарэшце вызвалiлi Менск ад немцаў. Хутчэй не Менск, а тое, што ад яго засталося - горы бясформеннага бетону, бiтай цэглы, закураныя астаткi дамоў.